قوله تعالى: إن فی ذلک لآیة اى ان فى ذلک الذى نزل بالامم المهلکة من انواع العذاب، لعبرة لمنْ خاف عذاب الْآخرة اعتقد صحته و وجوده. و قیل: «لآیة» اى علامة ان الله ینجز وعده للمومنین و للانبیاء ان ینصرهم ذلک یوْم مجْموع له الناس یحشر الخلائق کلهم فیه و لیس یوم بهذه الصفة الا یوم القیمة و ذلک یوْم مشْهود یشهده اهل السماوات و الارضین. و فى تفسیر شاهد و مشهود ان الشاهد محمد (ص) و المشهود یوم القیامة قال مقاتل: یشهده الرب عز و جل فى ملائکته لعرض الخلائق و حسابهم. و فى الخبر الصحیح عن ابى هریرة قال قال رسول الله (ص): «یجمع الله الخلق یوم القیمة فى صعید واحد ثم یطلع علیهم رب العالمین فیقول یتبع کل انسان ما کان یعبد و یبقى المسلمون فیطلع علیهم و یعرفهم نفسه، ثم: یقول انا ربکم فاتبعونى.
و ما نوخره الى الیوم المذکور إلا لأجل معْدود سنوه و شهوره و ایامه و ساعاته میگوید: ما روز قیامت با پس نمىداریم مگر هنگامى شمرده را یعنى که: سالها و ماهها و روزها و ساعتها از آن روز که دنیا بیافریدیم تا وقت قیامت همه شمردهایم و دانسته، و در علم قدیم خود مقرر کرده، و نام زده شده، و از خلق پوشیده داشته، که چند سال و چند ماه و چند روز و چند ساعت بخواهد گذشت تا پس قیامت بود، چون آن روزگار بسر آید قیامت بود که یک ساعت در پیش نیفتد و با پس نبود. و قیل: ان ذلک الوقت سبعة آلاف سنة منذ خلق الله الدنیا الى ان تنقضى.
«یوم یأتى» اثبت الیاء مکى و یعقوب وصلا و وقفا، مدنى و ابو عمرو و الکسائى، وصلا و حذفها الباقون فى الحالین، و اثباتها و حذفها لغتان، تقول العرب: لا ادر، فتحذف الیاء و تجتزى بالکسرة و ذلک لکثرة الاستعمال، و الاجود فى النحو اثبات الیاء. گفتهاند یوْم یأْت این یوْم بمعنى حین است، اى حین یاتى ذلک الیوم الذى یجمع فیه الخلائق لا تکلم نفْس اى لا تتکلم نفس فیه و لا تنفع من شفاعة او وسیلة إلا بإذْنه تبارک و تعالى. میگوید: روز رستاخیز روزى صعب است، و هول آن عظیم، هیچ کس زهره ندارد که سخن گوید در آن روز، و نه هیچ کس شفاعت کند، یا و سیلتى بر سازد مگر بدستورى الله. همانست که جایى دیگر گفت: لا یتکلمون إلا منْ أذن له الرحْمن و روا باشد که از درازى روز قیامت در آن مواطن و مواقف بود در بعضى مواقف سخن گویند چنان که گفت: و أقْبل بعْضهمْ على بعْض یتساءلون و در بعضى نگویند چنان که گفت لا ینْطقون و لا یوْذن لهمْ فیعْتذرون.
لا تکلم نفْس إلا بإذْنه و آن گه در آن روز خلق دو گروه باشند گروهى اهل شقاوت که در ازل شقى بودند و گروهى اهل سعادت که در ازل سعید آمدند فمنْهمْ شقی کتبت علیه الشقاوة و منهم سعید کتبت علیه السعادة.
روى عن عمر قال: لما نزلت: فمنهم شقى و سعید، قلت: یا رسول الله فعلام نعمل اذا على شىء قد فرغ منه ام على على شىء لم یفرغ منه؟ قال: بل على شىء قد فرغ منه یا عمر و جرت به الاقلام و لکن کل میسر لما خلق له.
فأما الذین شقوا ففی النار لهمْ فیها زفیر و شهیق الزفیر اول نهیق الحمار و الشهیق آخره، شبه اصواتهم فیها بانکر الاصوات قال ابو العالیة الزفیر فى الحلق و الشهیق فى الصدر و الزفیر اصله من المزفور و هو الشدید الخلق، و الشهیق اصله الطول من الجبل الشاهق.
خالدین فیها ما دامت السماوات و الْأرْض و گفتهاند سماوات اینجا اطباق دوزخ است و ارض ادراک آن. و در دیگر آیت سماوات اطباق بهشت است و ارض تربت آن، و مستقیمتر وجه آنست در هر دو که آن کنایت است از تابید بر مذهب عرب که گویند: لا اکلمک و لا افعل ذلک ما ذر شارق، و طلع کوکب، و هبت ریح، و حتى یعود اللبن فى الضرع، و حتى یعود امس، و یبیض الغراب، و حتى یرجع السهم على فوقه. و منه قول الشاعر:
ترجى الخیر و انتظرى ایابى
اذا ما القارظ العنزى آبا
و قال امرو القیس: و انى مقیم ما اقام عسیب باین همه درازى روزگار خواهند و معنى ابد. آن گه گفت: إلا ما شاء ربک این «ما» بمعنى من است یعنى الا من شاء ربک، و هم قوم موحدون یخرجون من النار و یدخلون الجنة. میگوید: جاوید در دوزخ باشند همیشه مگر قومى موحدان گنه کاران که پس از آن که عذاب چشیدند الله خواست که ایشان را از دوزخ بیرون آرد و ببهشت فرستد که شقاوت ایشان بحکم ازل ابدى نبود و بر وفق این خبر مصطفى است (ص).
روى جابر بن عبد الله قال قرأ رسول الله (ص): فأما الذین شقوا الى قوله: إلا ما شاء ربک فقال (ص): «ان شاء الله ان یخرج اناسا من الذین شقوا من النار فیدخلهم الجنة فعل»
و قال (ص): «یخرج قوم من النار بعد ما یصیبهم منها سفع فیدخلون الجنة فیسمیهم اهل الجنة الجهنمیین»
و در دیگر آیت باین قول معنى آنست که: نیکبختان جاوید در بهشت باشند إلا ما شاء ربک من قدر مکث المعذبین فى النار من الموحدین من لدن دخولها الى ان دخلوا الجنة، مگر قومى از موحدان که مدتى در آتش باشند و خداوند تو خواست که ایشان را بیرون آرد و ببهشت فرستد فهولاء لم یشقوا شقاء من یدخل النار على التابید و لا سعدوا سعادة من لا تمسه النار. و فى ذلک ما روى عن ابن عباس قال: قوم من اهل الکبائر من اهل هذه القبلة یعذبهم الله بالنار ما شاء بذنوبهم ثم یأذن لهم فى الشفاعة فیشفع لهم المومنون فیخرجهم من النار فیدخلهم الجنة فسماهم اشقیاء حین عذبهم فى النار. فقال: فأما الذین شقوا ففی النار لهمْ فیها زفیر و شهیق خالدین فیها ما دامت السماوات و الْأرْض إلا ما شاء ربک حین اذن لهم فى الشفاعة اخرجهم من النار و ادخلهم الجنة و هم، هم قال: و أما الذین سعدوا یعنى بعد الشقاء الذى کانوا فیه ففی الْجنة خالدین فیها (ما دامت السماوات و الْأرْض) إلا ما شاء ربک یعنى الذین کانوا فى النار. قولى دیگر گفتهاند که آسمانها و زمین آسمان دنیا و زمین دنیا است و «الا» بمعنى سوى است چنان که کسى گوید لو کان معنا رجل الا زید یعنى سوى زید لقاتلنا، اگر با ما مردى بودى بیرون ازین زید ما قتال کردیمى همچنین معنى آیت آنست که ایشان جاوید در آن باشند ما دام که این آسمانها و زمین بر پاى است که نهایت دیدار شما است که از ابد خود همین دیدید بیرون از آن ابد جاودانه که در علم ما است و بخواست ما است که علم مخلوق بدان نرسد و هرگز منقطع نشود. و قال قتادة: تبدل هذه السماء و هذه الارض فالمعنى: خالدین فیها ما دامت السماوات تلک السماء و تلک الارض المبدلتان من هاتین.
و قیل: إلا ما شاء ربک من زیادة اهل النار فى العذاب و اهل الجنة فى النعیم. و قیل: إلا ما شاء ربک من کونهم فى مهلة الدنیا و فى التراب على طول البلى و فى الموقف حتى تظهر النار. و قیل: إلا ما شاء ربک و هو لا یشاء ان یخرجهم، یعنى لو شاء ان یرحمهم لقدر و لکنه، لکنه اعلمنا انهم خالدون ابدا.
روى ابو هریرة قال، قال رسول الله (ص): «یوتى بالموت یوم القیمة فیوقف على الصراط فیقال یا اهل الجنة فیطلعون خائفین وجلین بان یخرجوا من مکانهم الذى هم به، ثم یقال: یا اهل النار فیطلعون فرحین مستبشرین ان یخرجوا من مکانهم الذى هم به، فیقال لهم: هل تعرفون هذا؟ فیقولون: نعم، ربنا هذا الموت فیامر به فیذبح على الصراط، ثم یقال للفریقین خلود لا تجدون فیها موتا ابدا.
و أما الذین سعدوا قرأ حمزة و الکسائى و حفص عن عاصم: سعدوا بضم السین، و الوجه انه مبنى للمفعول به من قولهم: سعدت الرجل اسعده سعدا فهو مسعود، و یکون متعدیا لسعد کما یقال: خزنته فخزن هو، و قرأ الباقون سعدوا بفتح السین، و الوجه انه فعل لازم مبنى للفاعل على وزن فعل یقال سعد فلان یسعد سعادة فهو سعید، کما یقال شقى یشقى فهو شقى و السعد سبب الخبر کما ان ضده من النحس سبب الشر خالدین فیها ما دامت السماوات و الْأرْض إلا ما شاء ربک عطاء غیْر مجْذوذ اى غیر مقطوع عنهم. عطاء نصب على المصدر، اى اطلعوا عطاء، قال وکیع کفرت الجهمیة باربع آیات من کتاب الله عز و جل فى وصف نعیم الجنة قوله: لا مقْطوعة و لا ممْنوعة قالوا تقطع و تمنع. و قوله: أکلها دائم و ظلها قالوا: لا یدوم. و قوله: ما عنْدکمْ ینْفد و ما عنْد الله باق قالوا: لا یبقى. و قوله: عطاء غیْر مجْذوذ قالوا: یجذ و یقطع.
فلا تک فی مرْیة المریة، الشک، و الفعل منه: امترى و تمارى و مارى غیره مماراة و مراء، در معنى این آیت سه قول گفتهاند: یکى آنست که لا تشک ان عبادة ما یعبدونه ضلال، اى محمد نگر بگمان نباشى که پرستش این بتان که قریش آن را مىپرستند ضلال است و گمراهى. دیگر معنى لا تشک انها تقلید لآبائهم و اقتداء منهم بهم، بگمان مباش که ایشان باین عبادت بتان تقلید پدران خویش میکنند و بر پى اسلاف خویش مىروند. قول سوم آنست که کفار دو فرقتاند، فرقتى نفى صانع میکنند، و بوجود صانع بهیچ حال اقرار نمىدهند، و فرقتى بوجود صانع اقرار میدهند اما با وى انباز مىگیرند و بتان و طواغیت را مىپرستند، میگوید: لا تشک فى ان هولاء فى الکفر کهولاء نگر بگمان نباشى که اینان همه در کفر یکساناند و هر دو فرقت گمراهند ما یعْبدون إلا کما یعْبد آباوهمْ منْ قبْل اى هم کآبائهم فى الکفر و التقلید. و قوله: کما یعْبد یعنى کما کان یعبد فحذف لان قبْل یدل علیه و إنا لموفوهمْ نصیبهمْ حظهم غیْر منْقوص یعنى حظهم من الرزق. و قیل: من الخیر و الشر. و قیل: من العذاب.
روى اوسط بن عمرو البجلى قال: قدمنا المدینه فالفیت ابا بکر على المنبر یخطب الناس فسمعته یقول قام فینا رسول الله (ص) قال سألوا الله العافیة فانه لم یعط احد افضل من معافاة بعد یقین و ایاکم و الریبة فانه لم یوت احد اشد من ریبة بعد کفر.
و لقدْ آتیْنا موسى الْکتاب فاخْتلف فیه هذا تسلیة للنبى (ص) ب: موسى و ما کان یلقاه من قومه من تکذیبهم ایاه و اختلافهم فى التوریة میگوید: موسى را تورات دادیم و اهل تورات در آن دو گروه گشتند قومى بوى ایمان آوردند و استوار گرفتند و قومى کافر شدند و دروغ زن گرفتند، ایشان با تورات همان کردند که قوم تو با قرآن. گفتهاند: این اختلاف ایشان بعد از بعثت مصطفى است یعنى اختلف من بعد ما اتاهم محمد، فى تصدیق ما نزل فیها من خبر نبوة محمد و لوْ لا کلمة سبقتْ منْ ربک بتأخیر العذاب عن امة محمد الى یوم القیامة لقضی بیْنهمْ یعنى لاهلکوا فى الدنیا و فرغ من عذابهم. و قیل: و لوْ لا کلمة سبقتْ منْ ربک بتأخیر العذاب عن اهل الکتاب لاهلکوا حین اختلفوا فى التوریة و إنهمْ لفی شک منْه اى من التوریة. و قیل: من القرآن مریب ذى ریب موقع فى الریب و التهمة و إن کلا لما بتشدید إن و تخفیف «لما» قرائت بو عمر و کسایى و یعقوب است و باین قرائت «ما» بمعنى من است چنان که اهل حجاز گویند: سبحان ما سبح له الرعد، اى من سبح الرعد و لام در «لما» لام تأکید است که در خبر «ان» شود و لام لیوفینهمْ لام قسم محذوف مضمر است، و التقدیر: و الله لیوفینهم. میگوید: همه که دشمناناند کتابى و مشرک همه آنست که حقا که بایشان خواهد سپرد جزاى کردارهاى ایشان خداوند تو. و روا باشد که «ما» زیادت باشد زیدت بین اللامین لیفصل بینهما کراهة اجتماعها. ابن کثیر و نافع إن کلا لما هر دو بتخفیف خوانند و این هم بر معنى قرائت اول است و اصل ان «ان» بوده فخففت و بقى عملها. شامى و حمزه و حفص إن کلا لما نون و میم هر دو بتشدید خوانند، و الوجه ان الاصل فیه: و ان کلا لمن ما لیوفینهم، فوصلت «من» الجارة بما فانقلبت النون میما للادغام فاجتمعت ثلاث میمات فحذفت احدیهن فبقى لما بالتشدید و «ما» بمعنى من کما ذکرنا و اسم لجماعة الناس کما قال تعالى: فانْکحوا ما طاب لکمْ من النساء اى من طاب. و المعنى: و ان کلا لمن الذین لیوفینهمْ ربک أعْمالهمْ و قرائت ابو بکر از عاصم إن کلا بتخفیف نون است و «لما» بتشدید میم، و الوجه ان «ان» على ما سبق من انها مخففة من الشدیدة و لما على ما ذکرنا من ان اصله من ما و اللام هى التى تدخل على خبر «ان» و اللام فى لیوفینهمْ هى اللام القسم على ما سبق فى الجمیع، و التقدیر: و ان کلا لمن ما و الله لیوفینهمْ ربک أعْمالهمْ و «ما» بمعنى «من» کما ذکرنا. و یجوز ان یکون «ان» للجحد، بمعنى: «ما» و انتصاب کلا بنزع الخافض، و التقدیر: و ان من کل، و «لما» بمعنى: الا، و المعنى: ما کل من المومن و الکافر و البر و الفاجر الا لیوفینهمْ ربک أعْمالهمْ کقوله: إنْ کل نفْس لما علیْها حافظ اى ما کل نفس الا علیها حافظ إنه بما یعْملون خبیر یعلم الصالح منهم و غیر الصالح.
فاسْتقمْ کما أمرْت هذا الکلام هاهنا و فى سورة حم شامل کل امر خوطب به رسول الله (ص) فى القرآن و خارجه، یقول: استقم یا محمد کما امرک ربک و بلغ الرسالة و ادع الناس الى الایمان بالله، میگوید: راست باش و راست زى بر بردبارى و هشیارى و مردى و مردمى و جوانمردى و خدا ترسى و خدا پرستى پیغام برسان و خلق بر دین حق خوان. و قیل: استقم على القرآن و لا تشرک بى شیئا و توکل على فیما ینوبک.
قال: السدى الخطاب للنبى و المراد به امته و قال ابن عباس: ما نزلت على رسول الله (ص) فى جمیع القرآن آیة کانت اشد و لا اشق علیه من هذه الایة، و لذلک قال لاصحابه، حین قالوا لقد اسرع الیک الشیب، فقال: شیبتنى سورة هود و منْ تاب معک یعنى من اسلم و آمن بک فلیستقیموا و لا تطْغوْا اى لا تجاوزوا امر الله إنه بما تعْملون بصیر یعلم اعمالکم فیجازیکم علیه.
و لا ترْکنوا إلى الذین ظلموا اى لا تمیلوا الیهم و لا تطمئنوا الى قولهم و لا تداهنوهم من قوله: ودوا لوْ تدْهن فیدْهنون و قیل: الرکون الى الظلمة الرضا بعمل الظلمة، اى لا ترضوا باعمالهم فتمسکم النار و یقال: لا تصاحب الاشرار فان ذلک یحرمک صحبة الاخیار. تقول: رکن الیه یرکن رکنا و رکن یرکن رکونا.
و قال قوم: رکن یرکن، و هى شاذة نادرة و افصح اللغات: رکن یرکن، و الرکن ناحیة من الجبل او الحائط قویة. و بدانکه مس در قرآن بر سه وجه است: یکى بمعنى اصابت چنان که درین آیت گفت: فتمسکم النار اى یصیبکم لفحها. و در سورة الاعراف گفت: مس آباءنا الضراء و السراء اى اصاب آباءنا الشدة و الرخاء.
و در سورة ص گفت: مسنی الشیْطان اى اصابنى و در سورة الحجر گفت: لا یمسهمْ فیها نصب اى لا یصیبهم. و در آل عمران گفت: إنْ تمْسسْکمْ حسنة تسوْهمْ اى ان تصبکم. وجه دوم مس بمعنى جماع، کقوله: فى البقرة ما لمْ تمسوهن یعنى ما لم تجامعوهن و إنْ طلقْتموهن منْ قبْل أنْ تمسوهن. و فى الاحزاب ثم طلقْتموهن منْ قبْل أنْ تمسوهن یعنى من قبل ان تجامعوهن. وجه سوم مس است بمعنى خبل، و ذلک فى قوله تعالى: الذی یتخبطه الشیْطان من الْمس، قوله: و ما لکمْ منْ دون الله منْ أوْلیاء اعوان یمنعونکم من عذاب الله ثم لا تنْصرون حال و لیس بعطف اى حالکم حینئذ هذا.
و أقم الصلاة طرفی النهار میگوید: بپاى دار نماز بر دو گوشه روز یک طرف نماز بامداد و یک طرف نماز دیگر و زلفا من اللیْل یعنى نماز شام و خفتن. این قول حسن است، مجاهد گفت: طرفی النهار نماز بامداد است و پیشین و دیگر و زلفا من اللیْل شام و خفتن تا هر پنج نماز جمع کند، مقاتل گفت: صلاة الفجر و الظهر طرف و صلاة العصر و المغرب طرف و زلفا من اللیْل العشاء الآخرة.
ازهرى گفت: طرفی النهار، غدوه و عشیه فصلاة الفجر فى احد الطرفین و صلاة الظهر و العصر فى الطرف الآخر و تسمیان صلوتى العشى و زلفا من اللیْل، اى ساعات اللیل من اوله و فیها المغرب و العشاء الآخرة، و انما سمیت الساعات التی فى اول اللیل زلفا، لقربها من النهار واحدتها زلفة مثل غرفة و غرف و رکبة و رکب. و نصب طرفى و زلفا على الظرف کما تقول: جئت طرفى النهار و اول اللیل. و قیل: یعنى صلوتى العشاء لزلفة احدیهما من الأخرى و قربها منها.
إن الْحسنات یذْهبْن السیئات یعنى ان الصلوات الخمس. یکفرن ما بینهن من الخطایا الصغائر. و عن ابى عثمان قال: کنت مع سلمان تحت شجرة فاخذ غصنا منها یابسا فهزه حتى تحات ورقه. ثم قال لى سلمان: الا تسئلنى لم افعل هذا؟ فقلت: و لم تفعله؟ قال: ان المسلم اذا توضأ ثم احسن الوضوء ثم صلى الصلوات الخمس تحات خطایاه کما تحات هذا الورق. ثم تلا هذه الآیة: و أقم الصلاة طرفی النهار الآیة.
و روى ان ابا الیسر عمرو بن غزیة الانصارى کان یبیع التمر، فاتته امراة تبتاع تمرا، فقال: ان فى البیت تمرا اجود منه فهل لک فیه؟ قالت: نعم. فذهب بها الى بیته، فضمها الى نفسه و قبلها. فقالت: اتق الله. فترکها و ندم على هذا فاتى النبى (ص) و قال: یا رسول الله ما تقول فى رجل راود امرأة عن نفسها. و لم یبق شیئا مما یفعل الرجال بالنساء الا رکبه غیر انه لم یجامعها. فقال: عمر لقد سترک الله لو سترت على نفسک، و لم یرد علیه رسول الله (ص) و قال: انتظر فیه امر ربى، و حضرت صلاة العصر فصلى النبى ص العصر فلما فرغ اتاه جبرئیل ع بهذه الآیة فقال النبى (ص) این ابو الیسر؟ فقال: ها انا ذا یا رسول الله، قال: أ شهدت معنا هذه الصلاة؟ قال: نعم. قال: اذهب فانها کفارة لما عملت. فقال عمر: یا رسول الله أ هذا له خاصة ام لنا عامة؟ فقال: بل للناس عامة.
و روى ان رسول الله (ص) رأى رجلا یقول: اللهم اغفر لى و ما اراک تغفر، فقال النبى ص: ما اسوء ظنک بربک. فقال: یا رسول الله انى اذنبت فى الجاهلیة و الاسلام فقال: (ص) ما فى الجاهلیة فقد محاه الاسلام و ما فى الاسلام تمحوه الصلوات الخمس، فانزل الله تعالى و أقم الصلاة طرفی النهار و زلفا من اللیْل إن الْحسنات یذْهبْن السیئات و روى عن النبى (ص) قال: مثل الصلوات الخمس مثل نهر جار غمر على باب احدکم یغتمس فیه کل یوم خمس مرات فما ذا یبقین من درنه.
و قیل: الْحسنات فى هذه الایة قول العبد «سبحان الله و الحمد لله و لا اله الا الله و الله اکبر» ذلک اى هذا الذى ذکرنا.
و قیل: القرآن ذکْرى للذاکرین وعظ للمتعظین.
و اصْبرْ یا محمد على ما یصیبک من اذى قومک و استعن على ما امرت به بالصبر فان بالصبر تنال درجة المحسنین. و قیل و اصبر على الصلاة فإن الله لا یضیع أجْر الْمحْسنین اى المصلین. هو کقوله: و أْمرْ أهْلک بالصلاة و اصْطبرْ علیْها.
فلوْ لا کان من الْقرون منْ قبْلکمْ اى هلا کان، و هو موضوع للتحضیض و یختص بالفعل أولوا بقیة البقیة الباقى من الشیء اى من بقیت له بقیة من الرأى و العقل و التمییز و البصیرة فیعرف الحق من الباطل و الصواب من الخطأ. و قیل: أولوا بقیة اصحاب جماعة تبقى من نسلهم، و المعنى: لو کان منهم من هذه صفته لما نزل بهم العذاب إلا قلیلا ممنْ أنْجیْنا منْهمْ این استثناء منقطع است اى لکن قلیلا منهم انجیناهم لانهم کانوا بهذه الصفة. میگوید: هر قرنى از پیشینان و هر قومى که در میان ایشان زیرکان بودند که مىباز زدند از فساد آن قوم را عذاب نکردیم و آن اندک قوم بودند چرا آن دیگران قومها که عذاب کردیم در میان ایشان هم زیرکان نبودند که ایشان را باز زدندى از فساد تا ما ایشان را عذاب نکردیمى و اتبع الذین ظلموا ما أتْرفوا فیه اى اتبع الظلمة ما نعموا فیه من لذات الدنیا و آثروه و نسوا الآخرة.
و معنى اترفوا مکنوا من الترفة و هى التنعم، اى آثروا ذلک على طاعة الله فهلکوا و کانوا مجْرمین کافرین.
و ما کان ربک لیهْلک الْقرى بظلْم اى بظلم من الله و أهْلها مصْلحون مومنون محسنون، این یک قول آنست که در نوبت اول رفت. معنى دیگر: و ما کان ربک لیهْلک الْقرى بظلْم منهم، اى بعضهم و الاکثر على الصلاح، خداوند تو بر آن نیست که اهل شهرى هلاک کند بآنکه قومى از ایشان ظلم کنند چون بیشترین ایشان بر صلاح باشند. سه دیگر قول آنست که ما کان ربک لیهْلک الْقرى بظلْم بشرک منهم و أهْلها مصْلحون فى المعاملات فیما بینهم یأمرون بالمعروف و ینهون عن المنکر و لا یظلم بعضهم بعضا، میگوید: خداوند تو آن را نیست و نخواهد که اهل شهرى را هلاک کند بشرک و کفر ایشان چون در معاملات با یکدیگر انصاف و عدل نگه دارند و بر یکدیگر ظلم نکنند و امر معروف و نهى منکر بپاى دارند از بهر آنکه مکافات کفر و شرک آتش دوزخ است و مکافات ظلم و تعدى در شرک اهلاک و عذاب دنیا. و لهذا قال ابن عباس: لم یهلک الله قریة بالشرک حتى انضاف الیه ظلم بعضهم بعضا.
و قال بعضهم: الصلاح فى ثلاثة اشیاء فى اکل الحلال و اتباع السنن و مخالفة الهوى.
و لوْ شاء ربک لجعل الناس أمة واحدة مسلمین کلهم و لکن لم یشاء کذلک، اگر الله خواستى خلق همه مسلمانان بودندى بر دین راست و ملت درست. همانست که جاى دیگر گفت: و لوْ شاء الله لجمعهمْ على الْهدى اگر الله خواستید همه را راه نمودید و هدایت دادید لکن نخواست و این حکم در ازل نکرد که ایشان را مختلف آفرید بر ملتها و دینهاى پراکنده جدا جدا خواهند بود از جهودى و ترسایى و گبرکى.
إلا منْ رحم ربک الا من عصم ربک برحمته فهداه الى الایمان فانه ناج من الاختلاف بالباطل، مگر کسى که الله برحمت خویش او را ازین اختلاف باطل معصوم دارد، و او را براه حق و دین اسلام راه نماید، آن گه گفت: و لذلک خلقهمْ یعنى اهل الاختلاف للاختلاف و اهل الرحمة للرحمة، خلق که آفرید اختلاف را و رحمت را آفرید، قومى رحمت را آفرید، نیکبختاناند سزاى بهشت، قومى اختلاف باطل را آفرید، بدبختاناند سزاى دوزخ، ایشان را چنین آفرید تا درست شود آنچه گفت: فریق فی الْجنة و فریق فی السعیر و تمتْ کلمة ربک اى حکمه السابق فى اهل النار انه یملأ جهنم من الْجنة و الناس أجْمعین اى منهما لا من احدهما و لیس ذلک للاحاطة، و قیل: من عصاة الجنة و الناس اجمعین فیکون للاحاطة.
و کلا نقص علیْک کلا منصوب بنقص ما نثبت موضعه نصب لانه بدل عن کل، یعنى نقص علیْک منْ أنْباء الرسل ما نثبت به فوادک و نقوى به قلبک فتطیب به و تصبر صبرهم، اى فلا تجزع من تکذیب قومک و اسلک سبیل الرسل قبلک فى الصبر على امر ربک. میگوید: اى محمد قصههاى پیشینیان، و آئین رفتگان و اخبار پیغامبران، بر تو خواندیم تا بدانى که آن پیغامبران همه بر بلا و اذاى قوم خویش چون صبر کردند و در آخر نصرت و قوت ما چه دیدند آن را کردیم و بر تو قصهها خواندیم تا دل قوى دارى و از اذاى دشمنان و طعن بیگانگان بس ننالى و بر تکذیب ایشان صبر کنى و گوش بنصرت دارى که ما در ازل حکم کردهایم که پیغامبران خود را نصرت دهیم إنا لننْصر رسلنا و الذین آمنوا إن جنْدنا لهم الْغالبون و در بیان این قصهها حجت روشن است، و دلالت تمام بر صحت نبوت و صدق رسالت مصطفى (ص) که وى پیغامبر امى بود هرگز بمعلمى نارفته، و مودبى ندیده، و هیچ کتاب ناخوانده و نه هیچ چیز نوشته، و آن گه اخبار پیشینیان و سیر ملوک و اقاصیص امم چنان بیان میکرد و از همه خبر میداد و آنچه در طوق بشر نباشد که از ذات خود بر سازد اظهار میکرد و بر زبان مىراند و فصحاى عرب و زیرکان عالم همه از آن عاجز گشته، عاقل چون در نگرد داند که این صنعت بشر نیست، جز وحى پاک نیست، و جز رسالت خداوند و نامه وى بر زبان جبرئیل نیست، و رسالت و نبوت وى جز صدق و راستى نیست، صفت امى در حق عالمیان نقص بود در حق وى هنر آمد تا لا جرم او را باین صفت جلوه کردند که: الذین یتبعون الرسول النبی الْأمی، قوله: ما نثبت به فوادک این تثبیت و تسکین دل مصطفى (ص) نه از آن است که در وى شکى بود لکن هر جاى که دلالت قوىتر و برهان بیشتر آن کار و آن حکم در دل ثابتتر، و دل بوى آرمیدهتر، هم چنان که ابراهیم گفت (ص): و لکنْ لیطْمئن قلْبی و جاءک فی هذه الْحق اى ما جاءک فى هذه السورة الحق مع ما جاءک من الحق فى سائر القرآن هر چه بمصطفى فرو آمد. از قرآن و پیغام همه حق است و راست و پاک و نیکو، اما این سورت بذکر مخصوص کرد که درین سورت اقاصیص انبیا است و مواعظ فراوان و ذکر بهشت و دوزخ و تحقیق تأکید را گفت: درین سورت همه راستى آمد بتو و درستى و این دلیل نیست که بیرون ازین حق نیست هم چنان که کسى سخن شنود از کسى گوید: هذا حق، فلیس یجب من هذا ان یکون ما سواه باطلا. فکذلک فى قوله: و جاءک فی هذه الْحق. و قیل: جاءک فى هذه الدنیا، اى النبوة. و موْعظة و ذکْرى للْموْمنین عبرة لمن اعتبر تذکر لمن تذکر.
و قلْ للذین لا یوْمنون اعْملوا على مکانتکمْ قرأ ابو بکر «مکاناتکم» بالجمع إنا عاملون.
و انْتظروا إنا منْتظرون هذا امر تهدید و وعید، اى اعملوا ما انتم عاملون على غیر ما انتم علیه و انتظروا ما یعدناکم الشیطان انا منتظرون ما یعد ربنا من النصر.
قیل: هو منسوخ بآیة السیف.
و لله غیْب السماوات و الْأرْض خزائنهما، و قیل: جمیع ما غاب عن العباد، و قیل: غیب نزول العذاب من السماء، و قیل: ما اشتملت علیه السماوات و الارض و إلیْه یرْجع الْأمْر کله فى المعاد فلا یبقى لاحد فیه ملک و لا امر. قرأ نافع و حفص یرْجع الْأمْر بضم الیاء و فتح الجیم اى یرد، فاعبده وحده و اطعمه لانه مستحق العبادة و الطاعة، و توکل علیه، ثق به، و فوض امرک الیه و ما ربک بغافل عما یعْملون یقول: هو عالم بما یعمل الخلق اجمعون یجزى المحسن باحسانه و المسیء باساءته. قرائت مدنى و شامى و حفص و یعقوب تعْملون به تاء است میگوید: الله ناآگاه نیست از آنچه شما مىکنید نیکى از نیکان شما مىداند، و آن را پاداش دهد، و بدى از بدان شما مىداند، و مىبیند و آن را جزا دهد. باقى به یاء خوانند معنى آنست که: الله غافل نیست از آنچه دشمنان مىکنند، این آیت از جوامع الکلم است، در آن ایجاز لفظ است، و حسن نظم، و کثرت معانى، و اشارت ببدایت و نهایت. میگوید: علم آسمان و زمین و هر چه در آن، و علم همه گذشتها و بودنیها خدایراست در بدایت و نهایت، ملک و ملک همه ویراست قدرت وى همه را شامل و حکم وى بر همه نافذ، آفریدگان همه رهى و بنده او، بر همه واجب است و لازم عبادت و طاعت که مالک همه بحقیقت او، بازگشت همه کار و همگان بدو، کردار بندگان نیک و بد امروز بمشیت و خواست او، فردا هر کسى را جزاى کردار از ثواب و عقاب او، روى عن کعب الاحبار انه قال: خاتمة التوریة هذه الآیة.